Vind het uit - homepage

Elektrische ster

De achtpuntige messing, gemonteerd op een glazen buis, functioneert als elektrode. Daaromheen, op een afstand van 2-3 cm van de punten, bevindt zich een ringvormige tweede elektrode. Door spanning op de de ster te zetten ontstaat een ster van vuur (vonken) tussen de punten en de ring.

Cilinder voor experimenten met elektrische ontladingen in verdunde lucht

De glazen klok wordt met de geslepen onderrand op de tafel van een luchtpomp geplaatst. Op de bovenzijde bevindt zich een messing montuur waaraan een reactierad is verbonden dat in de klok hangt. Op het montuur zit een knop met ringetje waarmee een verbinding met een elektriseermachine of anders stroombron kan worden gemaakt. Onder hoogspanning gebracht zal het rad gaan draaien doordat de lucht aan de puntige uiteinden van het rad elektrisch wordt geladen, waarna de gelijk geladen deeltjes van het rad en in de lucht elkaar afstoten.

Scheepsmodel voor demonstratie van de bliksemafleider

In de catalogus van 1838 ingeschreven als 'Een toestel voor de theorie der afleiders op schepen met twee Leidsche flesschen'. Van het geheel is alleen het zeer rudimentaire scheepsmodel nog over. De achtermast is voorzien van een metalen staafje dat via een draad geaard kon worden. Links en rechts achter steken er omgebogen draden uit het scheepsmodel. Eén ervan is met een ketting met de loden kielbalk verbonden. Als de mast onder een door een elektriseermachine geladen bol gaat schiet er een bliksem over, waardoor hij omknakt. Bij aarding van de mast via een ketting in het water gebeurt dat juist niet.

Donderhuisje

Het houten huisje heeft scharnierende wanden en dak. Op het dak staan twee bliksemafleiders waarvan één met een bolvormige top en één met een spitse top. Die aan de voorgevel maakt contact met een messing strip in een paneel in de gevel. Dat paneel kan zo worden geplaatst dat de strip geaard is, of dat de elektriciteit naar binnen slaat. Bij de ontvangst van een 'bliksemflits' (een vonk van een elektriseermachine) springen er in het laatste geval vonken heen en weer van het paneel en springt dat eruit. Vanaf de strip in de voorgevel lopen er geleidende verbindingen naar binnen. Daardoor kan een kleine hoeveelheid kruit tot ontbranding worden gebracht, waardoor het dak eraf springt, vervolgens wordt een kleine hoeveelheid alcohol op zolder ontbrand, smelt een draad die de achtergevel overeind houdt en klappen de zijwanden naar buiten. Uiteindelijk klapt de voordeur open door de ontbranding van een kleine hoeveelheid kruit in het benedenhuis.

Model van een molen voor demonstratie van de bliksemafleider

Houten molentje, in de catalogus van 1838 omschreven als 'Een electrisch molentje'. Het molentje is gebruikt om de werking van een bliksemafleider te demonstreren. In het voetplankje loopt een elektrode die waarschijnlijk naar de wieken heeft geleid. De wieken ontbreken.

Elektrometer volgens Cuthbertson

De elektrometer bestaat uit een in hoogte verstelbare messing bol die is gemonteerd op een met bladtin beplakte glazen staaf. De glazen staaf is met een houten stop en een kurk geisoleerd en in een in hoogte verstelbare messing bus opgehangen. Via de messing bol kan een vonk of schok van een geladen geleider worden opgevangen. De sterkte daarvan is afleesbaar op de ronde schaal.

Goudbladelektroscoop

Als boven bij de elektroscoop een geladen object wordt gehouden zullen door inductie de twee goudblaadjes dezelfde lading krijgen en elkaar daardoor afstoten.

Op de elektroscoop kan een kaars geplaatst worden. Als men een geladen voorwerp in de vlam houdt zullen de goudblaadjes gaan uitwijken. Hiermee wordt aangetoond dat de gassen van een vlam de elektriciteit geleiden.

Elektroscoop met zijdelingse condensator

Door middel van een horizontaal staafje is de plaat van de elektroscoop, waaraan gekoppeld de goudblaadjes, verbonden met een vaste, verticaal gemonteerde condensatorplaat. Daartegenover is een door scharnieren beweegbare condensatorplaat geplaatst. Door middel van de condensator kan de spanning die in de elektroskoop wordt gededecteerd opgevoerd worden.

Vlierpitelektrometer volgens Cavallo

Met een elektrometer wordt elektrische lading aangetoond. De twee vlierpitbolletjes aan de zilveren draadjes zijn verbonden met een uitwendige elektrode. Als de bolletjes via de elektrode geladen worden stoten ze elkaar af. De Italiaan Tiberius Cavallo ontwierp in 1777 dit type, bedoeld als een draagbaar model. De glazen koker met de eigenlijke elektrometer is opgeborgen in een afschroefbare messing koker. De glazen behuizing is om te voorkomen dat de uitslag door de wind werd beïnvloed. Cavallo gebruikte als eerste zilveren ophangdraadjes voor de vlierpitbolletjes in plaats van de gebruikelijke linnen draadjes. In het cilindertje zijn twee bladtinnen puntvormige elektroden tegen het glas geplakt die met de messing bodem zijn verbonden. Deze elektroden geleiden een eventuele overmaat aan lading in de cilinder naar de aarde af. Daarmee wordt voorkomen dat lading bij het glas ophoopt, wat de uitslag van de elektrometer zou beïnvloeden.

Vlierpitelektrometer

Een elektrometer geeft de aanwezigheid van elektrische lading aan. Deze elektrometer is gebruikt voor het onderzoeken van de elektrische lading in de atmosfeer. De messing kap dient ter afscherming van regen. Op de messing bodem is een glazen klokje vastgezet. Vier zilveren elektroden zijn aan de binnenkant tegen het glas geplakt. De lange, uit vier delen bestaande, messing staaf is geschroefd aan een afschermelektrode waaraan de vlierpitballetjes zijn gehangen. De elektroden aan de binnenkant van het glas geleiden een teveel aan lading in het klokje naar de aarde (de messing bodem) af. Als de balletjes door de elektrische lading in de lucht geladen worden, stoten ze elkaar af.

Instrumenten voor de grondproef van Volta

In het houten kistje zitten vier elektrometers en condensatorplaten voor de grondproef van Volta. De meest linkse elektroscoop is identiek aan ES-78, een elektroscoop geschikt om een kaars op te zetten. De tweede is een strohalmelektroscoop volgens Volta, gesigneerd 'Dumotiez à Paris'. Het derde en vierde instrument zijn goudbladelektroscopen. Op één daarvan kan een zinken schijf geschroefd worden. Hierbij hoort een geverniste messing schijf met gelakte glazen steel. Verder zijn er nog een losse zinken en een losse messing schijf met glazen steel. Volta toonde aan dat door contact van verschillende metalen of verschillende materialen een potentiaalverschil optreedt. Dit is aantoonbaar in een elektroscoop (elektrometer) die verbonden is met een condensator, die volgens dit principe is opgeladen.

Diagometer volgens Rousseau

Een diagometer is een elektrometer die werd gebruikt om de geleiding van een een stof te bepalen. De puntige as droeg een magneetnaald waarop een koperen schijf geplaatst was (beide ontbreken). Via een koperdraad aan de onderkant van het apparaat werd de as aan het te meten materiaal verbonden, dat zelf aan een elektriciteitsbron (bijvoorbeeld een Voltazuil, batterij) werd gekoppeld. Door eletrostatische afstoting van de buitenste schijf ging de magneetnaald draaien. De relatieve oplaadtijd van het instrument via het te onderzoeken materiaal werd gemeten en was een maat voor de geleiding. Het instrument was ontwikkeld om de zuiverheid van monsters olijfolie te bepalen.

Dampkringselektrometer volgens Peltier

Deze elektrometer is door Krecke en Buys-Ballot gebruikt bij hun meteorologische observaties. Op 1 december 1848 begonnen Buys-Ballot en zijn collega F.W.C. Krecke met meteorologische waarnemingen op de sterrenwacht Sonnenborgh. Uiteindelijk leidde dat tot de oprichting van het KNMI in 1854. De elektrometer bestaat uit twee verticale messing staven die door twee gebogen armen verenigd zijn. Op de naald in de holte tussen de armen rust een magneetnaald op een zilveren hoedje (beide ontbreken). Aan beide uiteindes van de magneetnaald (of aan de uiteindes van een koperen draad die onder aan de naald was bevestigd) is een messing bolletje gemonteerd. De onderste staaf is geplaatst in een buisje gevuld met hars. Dwars door dit buisje loopt een horizontale messing staaf met aan de uiteindes een bolletje. Voorafgaande aan een meting wordt de staaf evenwijdig met de magneetnaald gezet (gelijk aan de magnetische meridiaan). Elektrische lading uit de lucht wordt door de bol (een elektrode) opgevangen en doorgegeven aan de onderste staaf. De elektrostatische afstoting tussen de paren bolletjes zorgt voor draaiing van de magneetnaald (of de kopereren draad, die door de magneetnaald gericht wordt), die op een schaalverdeling gemeten kan worden. De schaalverdelingen zijn op de glazen deksel en de voetplaat aangebracht.

Elektrometer volgens Kohlrausch

Elektrometer volgens Kohlrausch. De elektrometer bestaat uit een messing pot waarin een naald kan draaien.

Philips platenspeler

Philips AG2205 platenspeler, van metaal, in een zwarte kunststof kast met afgeronde hoeken. De speler heeft een met donkere stof beklede draaitafel, een kunststof zwart-witte arm met transparant beschermingskapje, een 'high fidelity' draaiknop aan de linkerkant en drie witte knoppen om te starten aan de rechterkant. Aan de achterkant van de speler zit een plaatje met 'Type AG2205/95P, 220V, 50HZ C/S 11W, Nr 67685'. Draaitafel 220V - 11W. Fabr.serienr: 67685. Toerentallen: 33, 45 en 78 rpm. Draaitafel 25 cm. (halfautomaat).

Het Italiaanse bergdorp Viganella bouwde haar eigen zon. Klinkt opmerkelijk toch? Het dorpje, omringd door bergen, ligt de hele winter lang in de schaduw. In 2006 hebben ze daar iets op bedacht. Een grote spiegel, op een tegenovergelegen berg, reflecteert sinds dat jaar zonlicht het dorp in.

De toepassing, prachtig in zijn eenvoud, wordt sindsdien op meerdere plekken in de wereld ingezet om plaatsjes die in de schaduw liggen van meer zonlicht te voorzien. Zouden spiegels nog meer onverwachte toepassingen hebben?

zonnecollector

zonnepaneel

energieopwekking en -opslag

energieprobleem

milieu

duurzaamheid

Spiegeltje, spiegeltje aan de… berg?

Op Vind het uit! inspireert het verleden de toekomst. Vijf verschillende wetenschapsmusea openden hun collectie voor deze website. Jonge redacteuren gaan vervolgens aan de slag met de objecten om zichzelf en hun leeftijdsgenoten te inspireren. Op deze website vind je hun ideëen, suggesties en verhalen over hoe zij denken dat de toekomst eruit gaat zien.

Over Vind het uit!

Atari 2600 spelcomputer

Atari 2600 spelcomputer in zwarte kunststof kast met horizontale ribbels, vier zilverkleurige schakelaars en rood en oranje opdruk. De 2600 is een latere rebranding uit 1982. Inclusief doos, twee controllers (met rode knop) en pacman.

overview

Vacuümpomp van Johan van Musschenbroek voor de colleges van professor Johann Bernoulli, 1698

Donderhuis, 19e eeuw

Reis terug in de tijd en ontdek de geschiedenis van energie.

De Energietijdlijn

Steeds meer mensen kiezen voor zonnepanelen als groene energiebron. Een probleem is alleen dat de zon niet altijd schijnt. Of soms juist zo hard schijnt dat je meer energie opwekt dan je nodig hebt. Hoe sla je die groene energie goed op om later te gebruiken? Onderzoekers van de TU Eindhoven hebben misschien de oplossing: de zoutbatterij. Deze batterij is ongeveer zo groot als een koelkast en zou een huis tot wel twee weken kunnen verwarmen!

Eerste zoutbatterij

Het houden van koeien en varkens kost veel energie en heeft een slechte invloed op het klimaat. Nu kan je natuurlijk vegetarisch of veganistisch gaan eten, maar dat werkt niet voor iedereen. Nederlandse wetenschappers kwamen in 2013 met een oplossing: kweekvlees. Met behulp van stamcellen maakten ze een hamburger in een laboratorium. Hij was nog wel vrij prijzig: hij kostte zo'n 250.000 euro!

Eerste stuk kweekvlees

Of je nu de voorkeur geeft aan android of iOS, een smartphone heeft bijna iedereen. Wist je dat de eerste smartphones uit de jaren '90 komen? Ze zagen er toen wel anders uit. Er was een schermpje, maar om te bellen of internetten moest je een ingebouwd toetsenbord gebruiken. In 2007 presenteerde Steve Jobs de eerste iPhone, dit was meteen ook de eerste mobiele telefoon die helemaal uit touchscreen bestond. Veel mensen dachten dat het model daardoor nooit populair zou worden...

Eerste iPhone

Series kijken, eten bestellen, informatie opzoeken... We doen tegenwoordig heel veel via het internet. Dit was niet altijd zo, nog niet zo heel lang geleden bestond het internet niet eens. In 1991 kwam de eerste website online. Inmiddels zijn er miljarden websites en ziet het internet er bovendien heel anders uit. Je staat er misschien niet direct bij stil, maar ons internetgebruik kost ook veel energie. Niet alleen omdat je je telefoon of laptop op moet laden, maar ook door het in de lucht houden van de websites. Het opslaan en delen van berichten, foto's en video's vraagt om elektriciteit en zorgt bovendien voor CO2-uitstoot.

Eerste website online

In 1989 legde de familie Sjoerdsma uit Castricum als eerste in Nederland zonnepanelen op het dak. Ze legden meteen het hele dak vol, met wel 64 panelen. Daarmee konden ze hun huishouden voorzien van groene energie. Inmiddels zijn de zonnepanelen gelukkig een stuk efficiënter. Wist je trouwens dat Augustin Mouchot in 1878 al onderzoek deed naar zonne-energie? Hij voorspelde toen al dat fossiele brandstoffen op zouden raken en vond zonne-energie een goed alternatief.

Eerste zonnepanelen in Nederland

Je hebt er vast van gehoord: kernenergie. Toen ze eind jaren '60 de eerste kerncentrale van Nederland bouwden, werd er veel geprotesteerd. En ook nu is het een omstreden vorm van energie opwekken. Aan de ene kant is het voordelig, je hebt namelijk weinig CO2-uitstoot. Aan de andere kant blijf je wel met veel radioactief afval zitten. De vraag is (en was): hoe ruim je dat afval goed op?

Eerste kerncentrale in Nederland

Er zijn behoorlijk wat voorlopers van de televisie geweest. Een van de eersten was de Nipkowschijf. Hiermee kon je een donkerrood beeld ontvangen, ongeveer ter grootte van een postzegel. In 1929 werd een televisie ontwikkeld met een scherm van 30 bij 30 centimeter en in 1951 werd het eerste televisieprogramma in Nederland uitgezonden. Op dat moment was er één zender, hierop kon je twee keer per week een avondprogramma in zwart-wit beeld bekijken. Niet veel keuze dus!

Eerste televisieuitzending in Nederland

Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden berichten vaak gecodeerd. Zo kon de vijand niet zomaar achterhalen wat er in het bericht stond. In de jaren '40 bouwden de Engelsen de eerste computer om deze codes gemakkelijk te ontcijferen. Hij woog meer dan 1000 kilo en nam een hele kamer in beslag. Bovendien zag hij er nog heel anders uit: hij bestond vooral uit tandwieltjes, radartjes en elektronenbuizen. De computer zoals we hem nu kennen, met monitor en toetsenbord, kwam pas zo'n dertig jaar later.

Eerste computer

Vroeger waren vrouwen heel bezig met het huishouden. Vooral het wassen kostte ongelooflijk veel tijd, dit moest namelijk allemaal met de hand. Wassen, schrobben, uitwringen, ophangen... Soms waren ze dagen bezig met de was. De wasmachine waaraan je zelf moest draaien was al een enorme verbetering, maar kostte nog steeds veel tijd en moeite. In 1910 kwam de elektrische wasmachine, voor het eerst konden vrouwen de was helemaal uit handen geven. Helaas moest je nog wel zelf het water uit de natte was persen, want centrifuge was er nog niet. Wasmiddel trouwens ook niet, dat kwam pas 10 jaar later op de markt!

Eerste elektrische wasmachine

De radio werd in de eerste instantie vooral gebruikt door kapiteins die berichten aan andere schepen door wilden geven. In 1906 kwam er voor het eerst muziek uit de radio, maar dat was in Nederland nog niet te beluisteren. In 1919 kwam daar verandering in. Hanso Idzerda maakte toen een muzikale radio-uitzending voor iedereen die het wil horen. Om ervoor te zorgen dat mensen ook echt gingen luisteren, zette hij een dag van tevoren een aankondiging in de krant.

Eerste radio-uitzending

In 1902 gebruikte Hubert Booth zijn gloednieuwe uitvinding om het tapijt van de Engelse koning Edward VII schoon te maken. Welke uitvinding was het? De stofzuiger natuurlijk! Nu niet meer weg te denken uit het huishouden, maar toen een razend populaire nieuwe gadget.

Eerste elektrische stofzuiger

In 1886 werd de eerste Nederlandse elektriciteitscentrale opgericht. De centrale stond in Kinderdijk en wekte genoeg stroom op om 350 lampen te laten branden. Later in het jaar werden ook 21 elektrische straatlantaarns aangesloten. Het duurde nog jaren voordat het hele land verlicht was met elektrische straatlantaarns. Tot die tijd werden de lantaarns nog 'gewoon' met de hand aangestoken.

Eerste elektriciteitscentrale in Nederland

Je kan het je haast niet meer voorstellen, maar zelfs zoiets simpels als het licht aandoen was niet altijd normaal. In 1880 vond Thomas Edison de gloeilamp uit. Voor deze tijd had je ’s avonds licht van een olielamp of kaarsen. Tegenwoordig zijn er bijna geen gloeilampen meer, nu gebruiken we spaar- of LED-lampen. Die zijn een stuk beter voor het milieu!

Eerste Gloeilamp door Edison

In 1876 vroeg Alexander Graham Bell een patent aan op de telefoon. De eerste telefoons konden maar naar één ander toestel bellen, en je moest luisteren en spreken door dezelfde hoorn. Je moest dus goed afstemmen wie wat zei en wie luisterde. En dat was niet het enige wat je moest afspreken. Tot 1980 had lang niet iedereen een telefoon thuis. Je kon bellen via het postkantoor of via een telefooncel. Als je iemand wilde spreken, moest je van tevoren afspreken wanneer en waar je diegene zou bellen. Heel anders dan nu!

Eerste telefoon

In 1837 zorgden heftige stormen voor overstromingen bij Amsterdam en Leiden. Koning Willem I besloot daarom dat het aangrenzende Haarlemmermeer drooggelegd moest worden. Waarschijnlijk had dit niet alleen te maken had met het water, maar ook met de recente afscheiding van België. Willem I hoopte dat zo'n groot project zijn populariteit zou verhogen. Uiteindelijk pompten drie stoomgemalen het meer leeg. Voor die tijd was het heel efficiënt, maar het duurde alsnog bijna vier jaar!

Eerste Nederlandse polder leeggepompt met stoomkracht

Je ziet steeds meer elektrische auto’s op straat, maar wist je dat de eerste al uit 1835 kwam? Stratingh ontwierp toen een wagentje dat liep op elektriciteit. Dit was nog een kleintje, maar al snel kwamen er ook echte elektrische auto’s. Waarom die nooit populair zijn geworden? Dat kwam vooral omdat de gebruiker het gevoel wilde hebben om hard te gaan. Benzine-auto’s maakten meer lawaai, waardoor het net leek alsof ze harder gingen. En je kon een langere afstand afleggen als je extra benzine meenam, dat kon met elektriciteit natuurlijk niet.

Eerste elektrische auto

Als je vroeger wilde koken, moest dat vaak op een hout- of kolenkachel. Dat veranderde in 1826. Toen werd de eerste gasfabriek in Nederland gebouwd. Door het verbranden van kolen ontstand lichtgas. Dat lichtgas werd gebruikt voor de verwarming, het gasfornuis en gasverlichting. In 1959 ontdekten ze een groot aardgasveld in Groningen, hierdoor werd lichtgas steeds minder gebruikt. Ook nu wordt er nog veel gekookt op aardgas.

Eerste gasfabriek in Nederland

Er werd rond 1800 geëxperimenteerd met lading en stroom, maar het opslaan van elektriciteit bleef nog lastig. Tot Alessandro Volta een belangrijke uitvinding deed. Hij ontdekte hoe je met behulp van zout water en een stapel zinken en zilveren schijven stroom kan creeëren. Deze 'Zuil van Volta' wordt gezien als de eerste versie van een batterij.

Eerste elektrische batterij

Elektriseermachines werden veel gebruikt voor onderzoek naar elektriciteit. Door het aanzwengelen van de machine ontstond er behoorlijk wat elektrische lading, die vervolgens tijdelijk werd opgeslagen in Leidse Flessen. Je moest er trouwens wel mee oppassen, want sommige machines wekten genoeg lading op om iemand te doden!

Eerste elektriseermachine

In de 18e eeuw was er onder de hogere klassen veel aandacht voor wetenschap. Mensen kwamen bij elkaar en nodigden wetenschappers uit om hen te vertellen over nieuwe ontwikkelingen. Een van die ontwikkelingen was de Leidse fles. Met deze uitvinding kon elektrische lading tijdelijk worden opgeslagen. Ook nu wordt de Leidse fles nog gebruikt. Niet alleen om uitleg te geven over elektriciteit, maar ook in je dagelijks leven. Je vindt het principe van de Leidse fles terug in de chip van je laptop, smartphone, tv en misschien zelfs je wasmachine!

Eerste Leidse fles

Voor de 18e eeuw woonden en werkten de meeste mensen op het platteland. Dit veranderde met de uitvinding van de stoommachine. Opeens kon veel van hun werk door machines gedaan worden. Dit was het begin van de industriële revolutie. Mensen trokken naar de steden en werden afhankelijk van werk in de fabriek. Er was veel armoede en de werkomstandigheden waren vaak slecht. Maar er waren ook positieve gevolgen, de industriële revolutie zorgde bijvoorbeeld ook voor de afschaffing van kinderarbeid in Nederland. Wist je trouwens dat er in de hele wereld nog vier werkende stoommachines uit de 18e eeuw zijn? Drie daarvan staan in Nederlandse musea!

Eerste stoommachine

Misschien weet je niet precies hoe het werkt, maar het woord elektriciteit kennen en gebruiken we allemaal. Dat was in de 17e eeuw wel anders. Hoewel wetenschappers al een tijd bezig waren met het onderzoeken van lading en elektriciteit, werd het woord ‘electricity’ voor het eerst gebruikt door Thomas Browne in 1646. Hiervoor bestond er geen woord voor!

Eerste gebruik 'electricity'

Indola elektrische haardroogkap

Indola haardroogkap met elektrisch verwarmde föhn, 220V 610W max. Vermogen instelbaar: cold 80W, low 330W, med. 430W, hot 610W. Apparaatsnoer met contactstop met randaarde. In een zwart kunststof en blank metalen behuizing, bevestigd aan een op hoogte verstelbaar metalen statief met vier zwarte metalen vloerdelen met wieltjes. Fabr.serienr: 5129825. Merktekens: NV 733.

Gemiddeld zitten we 85% van onze tijd binnen.

Ochtendlicht is het beste licht om wakker te worden. Daar zitten veel blauwe lichtgolven in. Wordt het donker? Dan verschuiven de blauwe lichtgolven naar rode: de kleuren van de zonsondergang.

In tv’s, computers en telefoons zitten allemaal ledlampen.

Voor de ledlamp, gebruikten we overal gloeilampen. Gloeilampen gaven veel minder blauw licht en juist veel meer rood licht. Dat deed minder met onze biologische klok. Te veel blauw licht is dus een recent probleem!

Om je biologische klok goed te laten lopen, sta je op met het vroege ochtendlicht. En leg je je telefoon weg voordat je naar bed gaat.

Kunnen we ook iets doen aan te veel artificieel licht?

Bekijk een ander verhaal en vind meer uit: